Author :
Abstract
Edat, bağlaç ve ünlemler geleneksel dil bilgisi bakış açısına göre tek başına anlamsız sözcükler kabul edilmiş ve edatlar başlığı altında incelenmiştir. İkinci bakış açısına göre ise bunlar bağımsız sözcük öbeği olarak edatlar, bağlaçlar ve ünlemler olarak ele alınmıştır. Ortaya çıkan üçüncü görüş ise edat ve bağlaçları tek başına anlamsız sözcükler ünlemleri ise edat ve bağlaçlardan ayırarak anlamlı-görevli sözcükler olarak değerlendirmiştir. Duyguları kısa ve etkili şekilde ifade etmeye yarayan ünlemler ölçünlü Türkçe yanında çok daha fazlasıyla ve birden çok söyleyiş biçimiyle ağızlarda da varlığını sürdürmektedir. Ağızlardaki ünlemler zaman zaman farklı nedenlerle ölçünlü Türkçeye girmektedir. Bu çalışmada ele alınan ve “De get Bayburt…”, “De get yalan dünya” ifadelerinin geçtiği parçalardan hemen hatırlanacak “de, di, dé” ünlemi de pek çok yöre ağzında varlığını sürdürürken türküler ve birtakım kalıp ifadelerle ölçünlü Türkçede kendine yer açmıştır. Bununla birlikte incelenmekte olan ünlem, ölçünlü Türkçedeki ünlemlerle ilgili çalışmaların ancak birinde kendine yer bulabilmiştir. Ağızlarla ilgili bazı çalışmalarda da bu ünlemin yer almaması ünlemin sesteşi gibi görülen “uzaklık ve mesafe” bildiren “de, te” ünlemiyle karıştırıldığı düşüncesini doğurmuştur. Kaynak tarama yöntemine dayanan bu çalışmada “de, di, dé” ünlemini kökeni bakımından ele alınarak hangi sözcükten oluştuğu tespit edilmeye çalışılmıştır. Bunun yanında ses ve biçim özellikleri bakımından altı farklı kullanımı olduğu örneklerle gösterilmiştir. Ayrıca “de, di, dé” ünleminin anlam ve işlev alanları tespit edilerek ünlemin doğru şekilde anlaşılmasına katkı sağlanması hedeflenmiştir.
Keywords
Abstract
Prepositions, conjunctions and exclamations were considered to be nonsense words on their own according to the traditional grammar point of view and examined under the heading of prepositions. According to a second point of view, these are handled as independent phrases as prepositions, conjunctions and exclamations. The third view, on the other hand, evaluated the prepositions and conjunctions as meaningless words alone and the exclamations as meaningful-functional words by seperating them from prepositions and conjunctions. Interjections, which are used to Express emotions in a short and effective way, continue to exist in dialects with many more expressions besides standard Turkish. From time to time, interjections in dialects enter standard Turkish for different reasons. The exclamation “de di dé” discussed in this study and which will be remembered from the fragments in which the phrases “De get Bayburt…”, “De get yalan dünya” are mentioned, has also made a place for itself in standard Turkish with folk songs and some stereotypical expressions while continuing its existance in many regional dialects. However, the exclamation under investigation could only find a place for itself in one of the studies on interjections in standard Turkish. The fact that this exclamation is not included in some studies on dialects has led to the idea that the exclamation is confused with the exclamation “de, te”, which expresses distance and is mistaken as a homophone. In this study, which is based on the literature review method, the exclamation “de,di,dé” was taken into consideration in terms of its origin and it was tried to be determined from which word it was composed. In addition, it has been shown with examples that it has six different uses in terms of sound and morphological features. Also, it is aimed to contribute to the correct understanding of the exclamation by determining the meaning and function areas of the “de,di,dé” exclamation.
Keywords
- Aksan, Y., Aksan, M., ve., Özel, S.A., Yılmazer, H., Bektaş, Y., Mersinli, Ü., Atasoy, G., ve Demirhan, U. U. (2022, 10 10). TUD. https://v3.tnc.org.tr/basic-results
- Anonim. (1993). Derleme sözlüğü (2 Baskı, Cilt IV). (Ö. A. Aksoy, ve E. Vardarlı, Dü) TDK.
- Aydın, A. (2018). Anadolu ağızlarında ünlemler ve bir sınıflandırma denemesi. Sosyal
- Bahşi, N. (2012). Anadolu ağızlarında ünlemler ve fonksiyonları. *Yayımlanmamış yüksek lisans tezi+. İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
- Banguoğlu, T. (1974). Türkçenin grameri (2. Baskı). Edebiyat Fakültesi Basımevi.
- Baydar, T. (2016). Ünlem üzerine. TÜRÜK, 1(7), 127-151.
- Cankat, C. (2022, 04 16). Di gel kız gel. Türkü Dostları: https://www.turkudostlari.net/soz.asp?turku=374
- Dinar, T. (2016). Türkiye Türkçesinde bir ünlemleşme örneği: Başlatma-başlarım. Gazi Türkiyat, (19), 23-34.
- Ediskun, H. (1999). Türk dilbilgisi (6. Baskı). Remzi Kitabevi.
- Eker, S. (2019). Çağdaş Türk dili. Grafiker Yayınları.
- Emre, A. C. (1945). Türk dilbilgisi. TDK.
- Ergene, O. (2013). Türkiye Türkçesinin ölçünlü dilindekullanılan batı kökenli ünlemler. Ç.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 22(1), 43-60.
- Ergin, M. (2009). Türk dil bilgisi. Bayrak Basım Yayım Dağıtım.
- Erkal, İ. (Besteci). (2000). De get yalan dünya. *İ. Erkal, Hazırlayan+ İstanbul, Türkiye.
- Erten, M. (2011). Diyarbakır ağzı inceleme-metinler-sözlük (2 Baskı). TDK.
- Eynel, S. (2018). Özbek Türkçesinde ünlemler (art zamanlı bir inceleme). *Yayımlanmamış doktora tezi+. Uşak Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
- Gemalmaz, E. (1995). Erzurum ili ağızları (Cilt III). TDK.
- Gencan, T. N. (1971). Dilbilgisi (2. Baskı). Fen Fakültesi Basımevi.
- Guiraud, P. (1999). Anlambilim. (Çev: Berke Vardar). Multilingual.
- Güldoğan, V. (2022, 04 116). Di gel yarim ayvana. Türkü Dostları: https://www.turkudostlari.net/soz.asp?turku=26487
- Güldoğan, V. (2022, 04 16). Di gel yarim yakına. Türkü Dostları:
- Gülensoy, T. (2000). Türkçe el kitabı, Akçağ Yayınları.
- Hacıeminoğlu, N. (2015). Türk dilinde edatlar. Bilge Kültür Sanat.
- Hengirmen, M. (2006). Türkçe temel dilbilgisi (5. Baskı). Engin.
- Kabakçı, E. (2017). Türkiye Türkçesinde bir edatlaşma örneği olarak ‚adına‛. Dil Araş tırmaları, 20, 203-212.
- Kalaycı, Ü. (2017). Posof ağzından renkli üç kelime. Bizim Ahıska, 48, 38-39.
- Kayral, Y. (2022, 04 16). De get Bayburt de get sende nem kaldı. Türkü Dostları:
- Kiriş, D. (2019). Batı Oğuzcada edat soylu sözcükler. *Yayımlanmamış yüksek lisans tezi+. Sivas Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
- Korkmaz, Z. (1992). Gramer terimleri sözlüğü. TDK.
- Korkmaz, Z. (2009). Türkiye Türkçesi grameri şekil bilgisi. TDK.
- Kurtoğlu, F. S. (1995). Türkiye Türkçesinde ünlemler ve fonksiyonları. *Yayımlanmamış yüksek lisans tezi+. Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
- Külebi, O. (1990). Türkçe ünlemlerin kullanımbilim (pragmatics) yönünden incelenmesi. Dilbilim Araştırmaları, 1, 10-34.
- Memiş, Ö. (2019). Bayburt ili ağzı söz varlığı. *Yayımlanmamış yüksek lisans tezi+. Trak- ya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
- Murphy, M. L. (2003). Semantic relations and the lexicon. Cambridge University Press.
- Özel, S ve Atabay, N. (1976). Sözcük türleri II (bağlaç, ünlem, eylem).(Düz.: Doğan Aksan).
- Shakhin, Z. (2012). Türkçede ve Rusçada ünlemler. *Yayımlanmamış doktora tezi]. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
- Sis, N., ve Bahşi, N. (2016). Anadolu ağızlarında ünlemler ve fonksiyonları. International Journal of Language Academy, 4(1), 143-155.
- Somuncu, M. (2020). Ünlem ve ünlemlere işlevsel yaklaşım 'Garibnâme örneği'. Dil Araştırmaları, (26), 65-82.
- Şenol, S. (2021). Ardanuç-Artvin (merkez)-Posof-Şavşat-Yusufeli ağızlarında Türkçe söz varlığı . TDK.
- Tapan, Y. (2022, 04 16). Aşk kalbimde yer almış. Türkü Dostları:
- Tiske, A. (2019). Türkiye Türkçesinde ünlemler ve işlevleri (1995-2015). *Yayımlanmamış yüksek lisans tezi+. Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
- Toker, M. (2011). "Haydi, hadi, hayda" kelimeleri üzerine. Türkiyat Araştırmaları Dergisi, (30), 55-70.
- Somuncu, M. (2019). Türkçede emir kipinin işlevleri, Kesit Yayınları.
- Vardar, B. (1980). Dilbilim ve dilbilgisi terimleri sözlüğü. TDK.
